Zrozumienie i przewidywanie procesu podejmowania decyzji u ludzi stanowi jedno z największych wyzwań współczesnej neurokognitywistyki. Wiele badań zajmuje się jedynie fragmentarycznymi zagadnieniami, nie formułując jednak całościowej propozycji, która byłaby na tyle solidna, aby wyjaśniać i przewidywać nasze wybory.
Z ewolucyjnego punktu widzenia podejmowanie właściwych decyzji w obliczu presji środowiskowej jest podstawą przetrwania gatunku. Adaptacja do zmian i charakterystyki środowiska wiąże się z koniecznością dokonywania wielu wyborów, począwszy od podstawowych zachowań, takich jak picie, gdy jest się spragnionym, aż po zachowania bardziej złożone, takie jak wybór zawodu. Do tego dochodzą kwestie wyboru w działalności czysto rozrywkowej, czego dobrym przykładem mogą być gry hazardowe – a ściślej rzecz biorąc, pytanie: czy chęć grania na wyższe stawki i ponoszenia wyższego ryzyka jest zachowaniem ewolucyjnym, czy też wykształconym w oparciu o stymulację przez bodźce zewnętrzne?
Jednak zanim dojdziemy do precyzyjnej odpowiedzi na powyższe pytania (i im podobne), to pamiętajmy o tym, że sporym wyzwaniem jest samo tylko usystematyzowanie interakcji zmiennych wewnętrznych i zewnętrznych człowieka, które leżą u podstaw wszystkich tych procesów.
Zachowania hazardowe – czynniki genetyczne, czy wpływ środowiska?
Ogólnie rzecz biorąc, badania nad podejmowaniem decyzji dotyczą wyborów i osądów uwzględniających takie pojęcia jak:
- ryzyko,
- niepewność,
- niejednoznaczność,
- nagroda,
- wartość,
- a nawet żal,
które są nieodłącznie związane z wyborami. Definicje każdego z tych terminów różnią się w zależności od badania, co ma wpływ na wybór narzędzi i otrzymane wnioski. Spróbujemy za chwilę omówić nieco bliżej powszechnie stosowane koncepcje tych terminów, a także główne modele podejmowania decyzji w obszarze neuronauki poznawczej i ekonomii, co pozwoli nam odpowiedzieć na pytanie dotyczące wyborów hazardzistów, sformułowane nieco wcześniej.
Otóż ryzyko można zdefiniować jako wariancję nagrody lub mówiąc wprost – oczekiwanie na nią. W ekonomii ma to miejsce, gdy pomimo braku pewnej wiedzy na temat rezultatu działania znane jest choćby przybliżone prawdopodobieństwo jego wystąpienia. Ponieważ powiązania między działaniem a wynikiem mają charakter probabilistyczny, każda decyzja wiąże się z pewnym stopniem ryzyka. Wartość z kolei odnosi się do postrzegania przez organizm tego, czy zdarzenia środowiskowe są bardziej, czy mniej pożądane. Innymi słowy, im bodziec jest mniej nieprzyjemny, tym większa jest jego wartość. To właśnie Blaise Pascal spopularyzował ideę „wartości oczekiwanej”, czyli wartości, którą można uzyskać w wyniku dokonania wyboru, pomnożona przez prawdopodobieństwo jego wystąpienia, co ma znaczenie w badaniach nad podejmowaniem decyzji ekonomicznych – na przykład podczas gier hazardowych.
Wartość oczekiwana nie jest jednak dobrym wskaźnikiem podejmowania decyzji przez człowieka. Spróbujemy teraz podać dobry przykład ilustrujący, dlaczego tak jest: wyobraźmy sobie, że uczestnik programu telewizyjnego jest w sytuacji, w której w walizce znajduje się jedna z dwóch możliwych nagród — nagroda o wartości 500 000 PLN lub znacznie mniejsza nagroda o wartości 1 dolara. Prowadzący program oferuje za walizkę 100 000 PLN, a uczestnik musi wybrać między pewną wygraną w wysokości 100 000 PLN a 50% szansą na wygranie 500 000 PLN. Większość ludzi w takiej sytuacji wybiera bezpieczniejszą opcję (100 000 USD), mimo że oczekiwana wartość tej opcji jest niższa.
Zjawisko to, w którym decydent poświęca oczekiwaną wartość na rzecz pewności, nazywane jest „awersją do ryzyka”. Tego rodzaju niechęć do ryzykowania staje się jeszcze większa, gdy zachodzi konieczność dokonania wyboru w sytuacji, gdy prawdopodobieństwo wyników nie jest znane (w sytuacjach niejednoznaczności cechujących na przykład większość gier automatowych dostępnych w kasynach takich jak choćby Spin Sity), w porównaniu z opcjami, w których prawdopodobieństwo jest znane (jak na przykład przy stawianiu dowolnych zakładów w bakaracie, ruletce, czy wideopokerze), nawet gdy oczekiwana wartość każdej z nich jest taka sama.
Jednak wpływ ryzyka i korzyści na proces wyboru zależy również od innych czynników. Na przykład sytuacja finansowa osoby uczestniczącej w danym programie (czy pracuje na ulicy w handlu obwoźnym, czy też jest milionerem) oraz podłoże dla jej decyzji. W oparciu o to możemy także stwierdzić, że decyzje zależą też od „wartości subiektywnych” lub „subiektywnej użyteczności” – co doprowadziło do powstania modeli decyzyjnych opartych na „oczekiwanej użyteczności”. Najważniejszą ideą jest to, że wartość nie jest wyłącznie oceniana na podstawie warunków otoczenia, ale zależy od subiektywnych stanów danej osoby.
Teoria perspektywy
Teoria perspektywy to ciekawa zasada opracowana przez Daniela Kahnemana we współpracy z Amosem Tverskym w 1979 roku. Opisuje ona, w jaki sposób ludzie wybierają między alternatywami, które wiążą się z ryzykiem i mają niepewne prawdopodobieństwo wyników – w praktyce możemy dostrzec to właśnie, analizując zachowania podczas uprawiania hazardu.
Za tę i inne osiągnięcia Kahneman otrzymał w 2002 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii, mimo że miał wykształcenie psychologiczne. Jego praca przyczyniła się do powstania dziedziny ekonomii behawioralnej.
Teoria powstała w oparciu o badania poznawczych odruchów podejmowania decyzji w sytuacjach obejmujących ryzyko, niechęć do strat i niepewność, obecnych w ekonomicznych modelach racjonalnego zachowania. Ale aby zrozumieć teorię perspektywy w pełni, konieczne jest cofnięcie się o krok. Dzieje się tak, ponieważ wkład naukowy Kahnemana jest ściśle związany z teorią użyteczności lub teorią użyteczności oczekiwanej.
Rozpoczynając badanie zachowań ryzykownych, Kahneman i Tversky starali się rozwijać tezę o oczekiwanej użyteczności. Hipoteza ta zakłada, że wszelkie decyzje będą podejmowane w oparciu o w pełni racjonalne podłoże. Jednakże, jak twierdzi Kahneman, koncepcja ta pomija ważny punkt w ludzkim procesie podejmowania decyzji: nie jesteśmy w pełni racjonalni.
Jak to się sprawdza w praktyce? Rozważmy następujące sytuacje:
- Wynik A: możesz wygrać 50 PLN.
- Wynik B: możesz 100 PLN albo stracić 50 PLN.
Biorąc pod uwagę logikę teorii użyteczności, pozytywne odczucia osoby w wyniku A powinny być równe odczuciom osoby w wyniku B. Jednak według teorii perspektywy jednostki nie oceniają wartości swojego wyboru na podstawie możliwych stanów końcowych bogactwa, ale w porównaniu do punktu odniesienia. Co więcej, ludzie bardziej cierpią z powodu porażek, niż odczuwają przyjemność z wygranych.
A to oznacza, że zgodnie z teorią perspektywy, znacznie atrakcyjniejszy dla przeważającej większości ludzi będzie wynik A. Przeważającej większości – bo jednak pewien odsetek będzie wybierał wynik B. I to właśnie teoria perspektywy najlepiej obecnie jest w stanie wytłumaczyć zachowanie ludzi przy stole z grami hazardowymi – są to po prostu osoby preferujące wynik B. Wciąż jednak trzeba jeszcze dokładniej zbadać ten właśnie scenariusz – co kieruje bowiem tymi, którzy preferują opcję bardziej ryzykowną?
